مقدمه
آژانس بین‌المللی انرژی International Energy Agency, IEA، در آخرین گـــزارش خود درباره شــاخص های کـارایی انــرژی (Energy Efficiency)، عملکرد انرژی در تعدادی از کشورهای عضو را با استفاده از شاخص شدت انرژی مشخص و مورد تحلیل قرار داده است. ارزیابی وضعیت کشورهای مختلف، مبتنی بر تحلیل شاخص شدت انرژی، در این گزارش، حاوی آموزه‌ها و نکات قابل توجهی است. در ادامه متن حاضر، ترجمه اهم مطالب این گزارش ارایه شده است.
معرفی آژانس
آژانس بین‌المللی انرژی یک سازمان مستقل بین‌دولتی است که در سال ۱۹۷۴ و در پی اولین بحران نفتی (سال ۱۹۷۳) تأسیس شد. به دنبال جنگ اعراب و اسرائیل (این جنگ به جنگ یوم کیپور معروف است) که از ششم تا بیست و پنجم اکتبر ۱۹۷۳ میان مصرف و سوریه از یک طرف و اسراییل از طرف دیگر رخ داد، کشورهای عربی صادرکننده نفت در حمایت از مصر و سوریه، فروش نفت به حامیان اسراییل را متوقف کردند. این موضوع بازارهای نفتی را به شدت تحت تأثیر قرار داد و باعث افزایش قیمت نفت شد (شکل ۱). در نتیجه این شوک، کشورهای صنعتی دریافتند به دلیل وابستگی به نفت، در مقابل چنین تحریم‌هایی بسیار آسیب پذیر هستند. این موضوع باعث شکل‌گیری آژانس بین‌المللی انرژی در نوامبر ۱۹۷۴ شد.
امنیت انرژی، گذار به انرژی‌های پاک و اقتصاد کم کربن، جمع‌آوری داده‌های مرتبط با انرژی و ارایه تحلیل آن‌ها و همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی در سراسر جهان از جمله اهداف این سازمان است.
هم اکنون دبیرخانه این سازمان در پاریس قرار دارد.
اعضای این سازمان، در حال حاضر، عبارتند از:
| آلمان | پرتغال | کانادا |
| اتریش | ترکیه | کره جمهوری |
| اسپانیا | جمهوری ایرلند | لوکزامبورگ |
| استرالیا | جمهوری چک | لهستان |
| استونی | دانمارک | مجارستان |
| اسلواکی | ژاپن | مکزیک |
| ایالات متحده | سوئد | نروژ |
| ایتالیا | سوئیس | نیوزیلند (زلاند نو) |
| بلژیک | فرانسه | هلند |
| بریتانیا | فنلاند | یونان |
شدت انرژی
شدت انرژی، شاخصی برای اندازه‌گیری کارایی انرژی در یک اقتصاد است. این شاخص، بطور معمول، از تقسیم مقدار مصرف انرژی بر تولید ناخالص داخلی (GDP) به دست می‌آید.
در گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، از سه شاخص برای ارزیابی کارایی انرژی در بخش‌های مختلف اقتصادی، شامل خانگی، تولید و حمل و نقل استفاده شده است. این شاخص برای کشورهای عضو محاسبه و مورد مقایسه و تحلیل قرار گرفته است.
شاخص شدت انرژی بخش خانگی از تقسیم مصرف انرژی برای گرمایش محیط بر سطح زیربنا به دست می‌آید. مقادیر به دست آمده براساس درجه حرارت تصحیح شده است.
شاخص شدت انرژی بخش تولیدی از تقسیم مصرف انرژی بر تولید ناخالص داخلی به قیمت‌های ثابت سال ۲۰۱۰ به دست می‌آید.
شاخص شدت انرژی بخش حمل و نقل به صورت مصرف انرژی به ازای مسافر ـ کیلومتر محاسبه شده است.
این شاخص‌ها برای کشورهای عضو محاسبه و مقادیر مربوط به سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷ با یکدیگر مقایسه شده است.
شدت انرژی بخش خانگی
شدت انرژی در بخش خانگی کشورهای عضو، در دو سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷، در شکل ۲ نشان داده شده است. گرمایش محیط در ساختمان‌های مسکونی، در سال ۲۰۱۷، حدود نیمی از مصرف انرژی در بخش خانگی کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی را به خود اختصاص داده است. شکل ۳ ، سهم هریک از مصارف انرژی در بخش ساختمان‌های کشورهای عضو را نشان می‌دهد. بالاترین سهم گرمایش محیط، مربوط به بلژیک و مجارستان با ۷۴ درصد و کمترین سهم مربوط به ژاپن (%۲۶) و زلاندنو (%۳۰) است.
مقایسه وضعیت شدت انرژی در بخش خانگی، که براساس مصرف انرژی برای گرمایش محیط تعریف شده، در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷، نشان می‌دهد سیاستگذاری در زمینه بهبود کارایی در این بخش موفقیت آمیز بوده است. توجه به بهبود عایقکاری، بازسازی ساختمان‌های قدیمی و استفاده از سیستم‌های گرمایشی کارآمدتر باعث شده تا بهبود چشمگیری در زمینه مصرف انرژی ایجاد شود.
فرانسه، آلمان و انگلیس از جمله کشورهای شاخص در این زمینه هستند که بیش از ۳۰ درصد بهبود را تجربه کرده‌اند. کشورهای گرمتر مانند ژاپن و زلاندنو و کشورهای جنوب اروپا مانند اسپانیا، به دلیل شرایط آب و هوایی، بهبود کمتری داشتند.
شدت انرژی بخش تولیدی
شدت انرژی در بخش تولیدی کشورهای عضو، در دو سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷، در شکل ۴ نشان داده شده است. فلزات اساسی، صنایع شیمیایی و کاغذ و چاپ اصلی‌ترین صنایع انرژی‌بر در کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی هستند (شکل ۵). فلزات اساسی و کاغذ و چاپ زیربخش‌های به شدت انرژی‌بر هستند درحالیکه زیربخش ماشینکاری، حداقل شدت انرژی را دارا می‌باشد (شکل ۶).
شدت انرژی بخش تولید، در هر کشور، به سهم و ترکیب زیربخش‌های مختلف بستگی دارد. به عنوان نمونه، در شکل ۴، مشاهده می‌شود شدت انرژی بخش تولیدی کشور فنلاند بسیار بالاست. این امر ناشی از تعداد زیاد واحدهای تولیدی فعال در زمینه چاپ و کاغذ می‌باشد که حدود %۵۸ مصرف انرژی بخش صنعت را در این کشور شامل می‌شود.
مقایسه مقادیر دو سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷ نشان می‌دهد که شدت انرژی کاهش قابل ملاحظه‌ای داشته است. در آمریکا، شدت انرژی در محدوده این دو سال شاهد کاهشی به میزان %۴۳ بوده است. بهبود کارایی انرژی در صنایع شیمیایی و فلزات اساسی و همچنین افزایش سهم واحدهای تولیدی صنایع با شدت انرژی کمتر، مانند صنایع ماشینکاری، از دلایل اصلی این کاهش برشمرده شده است.
شدت انرژی بخش حمل و نقل
شدت انرژی در بخش حمل و نقل کشورهای عضو، در دو سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷، در شکل ۷ نشان داده شده است. حمل و نقل جاده‌ای (شهری و بین شهری) با ۸۸% ، بیشترین سهم مصرف انرژی بخش حمل و نقل کشورهای عضو را در اختیار دارد (شکل ۸). در همه کشورهای عضو، بنزین سوخت غالب اتومبیل‌های مسافری (passenger cars) می‌باشد. هرچند سهم سوخت دیزل برای این نوع خودروها، از %۸ در سال ۲۰۰۰ به %۱۵ در سال ۲۰۱۷ رسیده است. سوخت غالب در بخش حمل و نقل باری، در همه کشورهای عضو، سوخت دیزل می‌باشد.
شدت انرژی در این بخش به صورت مصرف انرژی برای جابجایی یک مسافر به میزان یک کیلومتر تعریف شده است. مقدار این شاخص، در کشورهای مختلف، به حالت‌های گوناگون حمل و نقل (جاده‌ای، آبی، ریلی و هوایی) و همچنین ترکیب وسایل حمل و نقل (خودرو های مسافری، اتوبوس‌ها و …) بستگی دارد.
شدت انرژی در بخش حمل و نقل، در کشورهایی مانند آمریکا که استفاده از خودروهای مسافری (به ویژه از نوع شاسی بلند) بیشتر است و خطوط پروازی داخلی نیز به صورت گسترده‌ای وجود دارد بیش از کشورهایی است که از اتوبوس و قطار در حمل و نقل استفاده می‌کنند. کشورهایی مانند فرانسه که زیرساخت حمل و نقل ریلی گسترده‌ای دارند دارای شدت انرژی کمتری هستند.
نمودار نشان می‌دهد، شدت انرژی بخش حمل و نقل در بیشتر کشورها، به دلیل گسترش استفاده از خودروهای مسافری با کارایی بالاتر کاهش یافته است. هرچند بخشی از بهبود، به دلیل کاهش اشغال خودروها (lower occupancy of vehicles) خنثی شده است.
شدت انرژی در ایران
اکنون به وضعیت شدت انرژی در ایران می پردازیم. در این خصوص، ذکر موارد زیر ضروری است:
۱ـ آمار رسمی برای شدت انرژی به تفکیک بخش‌های ساختمان، صنعت و حمل و نقل وجود ندارد. از این رو، مقایسه وضعیت مصرف انرژی در این سه بخش، با مقادیر مطرح شده در بالا، ممکن نیست. این موضوع یکی از چالش‌های مطالعه انرژی در کشور است و در عمل امکان ارزیابی سیاست ها و برنامه های مصوب در بخش‌های مختلف را غیرممکن می‌کند.
۲ـ همانطور که در بالا مشاهده شد تحلیل شدت انرژی، نیازمند شناخت سیستم انرژی هر کشور، شرایط اقتصادی (کسب و کار)، موقعیت جغرافیایی و وضعیت آب و هوایی و … است. با توجه به اینکه این موضوع، بسیار گسترده بوده و خارج از توان و ظرفیت نویسنده نیز است لذا در ادامه به روند تغییرات شدت انرژی در ایران و مقایسه آن با کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی پرداخته می‌شود.
شکل ۹، شدت انرژی ایران و کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی را در دو سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷ نشان می‌دهد. همچنین مقدار شدت انرژی برای کل جهان در این شکل مشخص شده است. مقادیر برحسب تن معادل نفت خام به ۱۰۰۰ دلار (toe/1000 $) و قیمت‌های ثابت سال ۲۰۱۰ می‌باشند. آنچه در این شکل قابل توجه است، روند کاهشی شدت انرژی در جهان و در کشورهای عضو IEA است. این موضوع حکایت از موفقیت رویکردهای اقتصادی درباره مدیریت مصرف انرژی در کشورهای عضو IEA و بیشتر کشورهای جهان دارد. این درحالی است که روند شدت انرژی ایران، در دوره ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۷ ، افزایشی بوده است. این امر را می‌توان ناشی از نبود یا عدم توفیق بازار انرژی در ایران دانست.
۳ـ طبق سیاست های حاکمیتی ابلاغ شده در سال ۱۳۸۹ تحت عنوان اصلاح الگوی مصرف، صرفه‌جویی در مصرف انرژی باید با اعمال مجموعه‌ای متعادل از اقدامات قیمتی و غیرقیمتی به منظور کاهش مستمر شاخص شدت انرژی کشور به حداقل دو سوم میزان کنونی (منظور سال پایه = ۱۳۸۹)، تا پایان برنامه پنجم توسعه (سال ۱۳۹۵) و به حداقل یک دوم میزان کنونی تا پایان برنامه ششم (سال ۱۴۰۰) تحقق یابد.
شکل ۱۰ روند شدت انرژی از سال ۱۳۸۹ تا سال ۱۳۹۶ (آخرین سالی که اطلاعات انرژی مربوط به آن منتشر شده است) را به صورت نمودار ستونی نشان می‌دهد. خط چین مربوط به سیر روند شدت انرژی طبق اهداف تعیین شده در سیاستهای ابلاغی است. لازم به ذکر است مقادیر شدت انرژی در شکل ۱۰ برحسب بشکه معادل نفت خام به میلیون ریال است. همانطور که در این شکل مشاهده می‌شود روند تغییرات در بیشتر سالها در خلاف سمت و جهت هدفگذاری شده بوده است.
باید به این نکته نیز توجه شود که کاهش شدت انرژی در سال ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ نه به دلیل کاهش مصرف انرژی، بلکه در اثر افزایش تولید ناخالص داخلی (مخرج کسر) بوده است (شکل ۱۱). افزایش تولید ناخالص داخلی در این دو سال نیز تحت تأثیر امضای برجام بوده است.
نتیجه
به عنوان نتیجه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱ـ یک کشور با سطح انرژی نسبتاً کم، لزوماً دارای کارایی انرژی بالاتر نمی‌باشد. کشوری با کسب و کار مبتنی بر خدمات و شرایط آب و هوایی معتدل، می‌تواند دارای شدت کمتری نسبت به کشوری با کسب و کار مبتنی بر صنایع سنگین و شرایط آب و هوایی سرد باشد، حتی اگر در کشور دوم انرژی کارآمد بیشتر مورد توجه باشد. عوامل دیگر مانند گستردگی جغرافیایی که می‌تواند تقاضا برای مصرف انرژی را افزایش دهد و یا نرخ ارز نیز می‌توانند بر مقدار و روند تغییرات شدت انرژی مؤثر باشند.
۲ـ هرچند کاهش یا افزایش شدت انرژی می‌تواند معیاری برای ارزیابی موفقیت یا عدم موفقیت سیاستهای کلان در حوزه مدیریت مصرف انرژی باشد اما به منظور ارزیابی برنامه‌های تدوین شده برای بخش‌های مختلف، تعیین شدت انرژی به صورت بخشی ضروری است.
۳ـ عدم تطابق روند شدت انرژی در ایران، با روند حاکم بر جهان، نشان می‌دهد هنوز اهمیت مدیریت مصرف انرژی در ایران مورد توجه قرار نگرفته است. هدف گذاری، بدون پشتوانه قانونی مناسب، ساز و کارهای واقعی و عملیاتی از جمله توجه به ایجاد بازار واقعی انرژی و مهمتر از همه انگیزه اقتصادی لازم برای دستیابی به اهداف تعیین شده بی فایده خواهد بود.
منابع:
[۱] https://webstore.iea.org/download/direct/2707?fileName=Energy_Efficiency_Indicators_2019_Highlights.pdf [۲] https://www.iea.org/reports/sdg7-data-and-projections/energy-intensity [۳] وزارت نیرو، ترازنامه انرژی سال ۱۳۹۶ [۴] پایگاه ملی اطلاع رسانی قوانین و مقررات کشور (http://www.dotic.ir/)
