گزارش ریسک های جهانی ۲۰۲۰

سیداحسان مرعشی ـ کارشناس انرژی

شهرام اتفاق ـ پژوهشگر اقتصاد انرژی و محیط زیست

منبع: خبرگزاری زیست ‎آنلاین

در ژانویه ۲۰۲۰، مجمع جهانی اقتصاد، همزمان با برگزاری اجلاس داووس در سوئیس، گزارشی را از تحلیل خود درباره اوضاع اقتصادی جهان منتشر کرد. محتویات این گزارش‎های ادواری همواره برای نهادهای اقتصادی و سیاسی جهان حائز اهمیت بوده و مورد توجه قرار می‎گیرد.

یکی از محتویات متداول این گزارش‎ها، ارزیابی این مجمع از ریسک‎های جهان است، آن‎چنان‎که عناوین و شرح این ریسک‎ها در دو گروه منتشر می‎شوند: گروه نخست شامل، پنج پدیده با ریسک بالا از منظر احتمال وقوع است و گروه دوم به معرفی پنج پدیده با بیش‌ترین شدت اثر اختصاص می‎یابد.

در این نظام ارزیابی، ریسک‎ها به پنج گروه متفاوت اختصاص می‎یابند:

۱) موضوعات زیست محیطی

۲) موضوعات ژئوپولتیکی

۳) موضوعات اجتماعی

۴) موضوعات اقتصادی

۵) موضوعات فنی

به بیان دیگر، پنج ریسک بالا از منظر احتمال وقوع و شدت اثر، می‏تواند ترکیبی از عوامل پنجگانه‏ی اقتصادی، ژئوپولتیکی، فنی، اجتماعی و زیست محیطی باشد. از منظر مجمع جهانی اقتصاد، این نظام تحلیل ریسک، به ارزیابی مشکلات و پیش‎بینی بحران‏های پیش‎روی اقتصاد جهانی یاری خواهد رساند.

تحلیل ریسک چگونه انجام شده است؟

اظهار نظر بر روی ریسک‎های شناسایی شده در گزارش‎های ادواری مجمع، همواره براساس نظرسنجی از تعدادی از صاحب‎نظران صورت می‏پذیرد. از این رو در فرآیند نظرسنجی، از صاحب‎نظران درخواست می‏شود تا از دو منظر درباره خطرهای اعلام شده اظهار نظر کنند:

وجه نخست ـ احتمال بروز ریسک در ده سال آینده

صاحبنظران نظر خود را با اعداد ۱ تا ۵ اعلام کرده‌اند. عدد ۱ برای بسیار بعید و عدد ۵ برای احتمال خیلی زیاد.

جنبه دوم ـ شدت اثر خطر در صورت وقوع

در این مورد هم صاحبنظران نظر خود را با اعداد ۱ تا ۵ اعلام کرده‌اند. عدد ۱ برای تأثیر حداقل و عدد ۵ برای تأثیر فاجعه بار.

به اتکای اسلوب یادشده، تحلیل ریسک عوامل مؤثر بر اقتصاد محاسبه و در گزارش‎های پیشین مجمع منتشر شده اند. در جدول شماره (۱)، پنج ریسک بالا از منظر احتمال وقوع طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹ از این گزارش‌ها استحراج شده‎اند. هم‎چنین در جدول شماره (۲)، پنج ریسک بالا از منظر شدت اثر طی همان سال‌ها ارایه شده‎است.

درجه	جدول ۱ – پنج ریسک جهانی از نظر احتمال
	۲۰۱۶	۲۰۱۷	۲۰۱۸	۲۰۱۹
۵	مهاجرت غیرارادی	وقایع آب و هوایی شدید	وقایع آب و هوایی شدید	وقایع آب و هوایی شدید
۴	وقایع آب و هوایی شدید	مهاجرت غیرارادی	بلایای طبیعی	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم
۳	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم	بلایای طبیعی	حملات سایبری	بلایای طبیعی
۲	تنش میان دولت‎ها	حملات تروریستی	کلاهبرداری از سرقت اطلاعات	کلاهبرداری از سرقت اطلاعات
۱	فجایع طبیعی	کلاهبرداری از سرقت اطلاعات	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم	حملات سایبری

 

درجه	جدول ۲- پنج ریسک جهانی از نظر شدت اثر
	۲۰۱۶	۲۰۱۷	۲۰۱۸	۲۰۱۹
۵	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم	سلاح‎های کشتار جمعی	سلاح‎های کشتار جمعی	سلاح‎های کشتار جمعی
۴	سلاح‎های کشتار جمعی	وقایع آب و هوایی شدید	وقایع آب و هوایی شدید	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم
۳	بحران آب	بحران آب	بلایای طبیعی	وقایع آب و هوایی شدید
۲	مهاجرت غیرارادی	بلایای طبیعی	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم	بحران آب
۱	شوک ناشی از قیمت انرژی	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم	بحران آب	بلایای طبیعی

 

در پیروی از همین رویکرد، در آستانه‌ی سال ۲۰۲۰ نیز، چندصد نفر از کارشناسان و صاحب‎نظران بین‎المللی برای شناسایی این ریسک‎ها مورد مشورت قرار گرفته بودند. از این کارشناسان و صاحبنظران درخواست شده بود تا از میان سی (۳۰) خطر مشخص شده بحرانی‎ترین‏ها را انتخاب و معرفی کنند. این خطرات عبارت بودند از:

الف) محیط زیست

۱ـ وقایع آب و هوایی شدید

Extreme Weather Events

۲ـ شکست تلاش‌ها در کاهش و سازگاری تغییرات اقلیمی

Failure of Climate Change Mitigation and Adaptation

۳ـ از بین رفتن تنوع زیستی و فروپاشی اکوسیستم ـ خشکی و دریا

Major biodiversity loss and ecosystem collapse (terrestrial or marine)

۴ـ بلایای طبیعی اصلی

Major Natural Disasters

۵ـ بلایا و آسیب‌های محیط‌زیستی انسان‌ساخت (با منشاء انسانی)

Human-Made Environmental Damage and Disasters

ب) ژئوپلتیک

۶ـ فروپاشی حاکمیت ملی، مانند عدم اجرای قوانین، فساد و بن‌بست سیاسی

Failure of national governance (e.g. failure of rule of law, corruption, political deadlock)

۷ـ عدم موفقیت در تلاش‌های منطقه‌ای و جهانی (در موضوعات مختلف)

Failure of regional or global governance

۸ـ تضاد منافع و درگیری‌های داخلی با ابعاد و پیامدهای منطقه‌ای

Interstate conflict with regional consequences

۹ـ حملات تروریستی در ابعاد بزرگ

Large-scale terrorist attacks

۱۰ـ بحران یا فروپاشی دولت، مانند اعتراض‌های مدنی و کودتای نظامی

State collapse or crisis (e.g. civil conflict, military coup, failed states)

۱۱ـ سلاح‌های کشتار جمعی

Weapons of mass destruction

ج) اجتماعی

۱۲ـ عدم موفقیت در برنامه‌ریزی شهری

Failure of urban planning

۱۳ـ بحران غذا

Food crises

۱۴ـ مهاجرت ناخواسته در ابعاد گسترده

Large-scale involuntary migration

۱۵ـ بی‌ثباتی عمیق اجتماعی

Profound social instability

۱۶ـ گسترش سریع و گسترده بیماریهای عفونی

Rapid and massive spread of infectious diseases

۱۷ـ بحران‌های مرتبط با آب

Water crises

د) اقتصادی

۱۸ـ حباب دارایی در یک اقتصاد بزرگ

Asset bubbles in a major economy

۱۹ـ نرخ تورم در یک اقتصاد بزرگ

Deflation in a major economy

۲۰ـ شکست یک مکانیزم مالی یا مؤسسه عمده

Failure of a major financial mechanism or institution

۲۱ـ شکست یا فروپاشی زیرساخت‌های حیاتی

Failure/shortfall of critical infrastructure

۲۲ـ بحرانهای مالی در اقتصادهای کلیدی

Fiscal crises in key economies

۲۳ـ نرخ بیکاری ساختاری بالا

High structural unemployment or underemployment

۲۴ـ تجارت غیرقانونی، مانند جریانهای مالی غیرقانونی ، فرار مالیاتی ، قاچاق انسان و جرم سازمان یافته

Illicit trade (e.g. illicit financial flows, tax evasion, human trafficking, organized crime)

۲۵ـ شوک شدید در قیمت انرژی (در جهت افزایش یا کاهش)

Severe energy price shock (increase or decrease)

۲۶ـ تورم غیرقابل کنترل

Unmanageable inflation

ه) فنی

۲۷ـ عواقب نامطلوب پیشرفت های فن آوری

Adverse consequences of technological advances

۲۸ـ خرابی زیرساختها و شبکه‌های مهم اطلاعاتی

Breakdown of critical information infrastructure and networks

۲۹ـ حملات سایبری گسترده

Large-scale cyberattacks

۳۰ـ حادثه گسترده کلاهبرداری یا سرقت اطلاعات

Massive incident of data fraud or theft

جمع بندی نظرات کارشناسان و صاحب‎نظران برای سال ۲۰۲۰ در جدول شماره ۳ درج شده است.

	جدول ۳ – پنج ریسک جهانی برای سال ۲۰۲۰
درجه	از نظر احتمال	از نظر شدت اثر
۵	وقایع آب و هوایی شدید	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم
۴	شکست اقدامات در برابر تغییر اقلیم	سلاح‎های کشتار جمعی
۳	بلایای طبیعی	از بین رفتن تنوع زیستی
۲	از بین رفتن تنوع زیستی	وقایع آب و هوایی شدید
۱	بلایای محیط‌زیستی با منشاء انسانی	بحران آب

در نهایت پس از اتمام ارزیابی کارشناسی ریسک‏ها، نتایج «تحلیل ریسک» با اتکای به «احتمال وقوع» و «شدت اثر» ریسک‏های ۲۰۲۰، در شکل شماره ۱ به تصویر کشیده شده است. در این نمودار، محور افقی مربوط به احتمال بروز ریسک و محور عمودی مربوط به شدت اثر خطر می‌باشد.

شکل ۱ ـ تحلیل ریسک جهانی در ۲۰۲۰

 

آن‎چه‎که بیش از هرچیز، مخاطبان این گزارش را در سال ۲۰۲۰ شگفت‎زده کرد، تأکید آن بر بحران‎های محیط زیستی بود. چنان‎که مهم‎ترین تأکید این گزارش، ضرورت گسترش همکاری‌های چند جانبه برای مقابله با خطرات جهانی محیط زیستی است. چراکه به استناد این گزارش، پنج خطر اول جهان همگی از گروه محیط زیست هستند. این خطرها عبارتند از:

اول ـ وقایع آب و هوایی شدید

وقایع آب و هوایی شدید که باعث ویرانی خانه‌ها و کسب و کارها، خرابی زیرساخت‌ها و تهدید جان انسان‌ها می‌شود.

دوم ـ شکست تلاش‌ها در کاهش و سازگاری تغییرات اقلیمی

تغییرات اقلیمی تهدیدی جدی برای انسان‌هاست. هرچند که جهان نسبت به بحران اقلیمی واکنش نشان داده‌است اما این میزان واکنش برای سازگاری به‌منظور متوقف‌کردن اثرات ناشی از تغییرات اقلیمی یا سازگاری با تغییرات دنیا هنوز کافی نیست. شکست تلاش‌ها در این زمینه بسیار محتمل تشخیص داده شده است. مواد اولیه دستِ‎کم نیمی از داروهای مدرن در حال تولید در دنیای امروز، از مواد طبیعی به دست می‎آیند و تخریب منابع طبیعی به منزله‎ی از دست دادن این منبع عظیم مواد اولیه است.

سوم ـ کاهش تنوع زیستی و از بین رفتن و فروپاشی اکوسیستم ـ خشکی و دریا

تنوع زیستی سریعتر از هر زمان دیگری در تاریخ بشر رو به کاهش است تخمین زده می‎شود که ۸۳% گونه های پستانداران وحشی به دست انسان نابود شده‏اند. پی‎آمدکاهش تنوع زیستی، اثرات مخرب بر اکوسیستم است. نزدیک به ۷۰% زمین‏های کشاورزی مبدل به مراتع دامداری شده‏اند و این اوضاع بر فروپاشی اکوسیستم مؤثر است. افزون بر این، دریاها، منبع تأمین ۸۰% از اکسیژن مورد نیاز انسان‎ها هستند. از این رو، منبعث از وابستگی بقای انسان به تنوع زیستی، کاهش تنوع زیستی و از بین رفتن و فروپاشی اکوسیستم ـ خشکی و دریا ریسک بزرگ پیش روی ما در ده سال آینده است.

چهارم ـ بلایای طبیعی اصلی

مانند زمین لرزه، سونامی، فوران آتش‌فشانی که جان انسان را به مخاطره می‌اندازد.

پنجم ـ بلایا و آسیب‌های محیط‌زیستی انسان‌ساخت

آسیب‎هایی مانند نشت نفت و آلودگی‌های رادیواکتیوی، به طور فزاینده‎ای جان و سلامت انسان را به مخاطره می‏اندازد.

همانطور که در شکل ۱ مشاهده می‌شود حملات سایبری به عنوان یک موضوع فنی و بحران آب به عنوان یک موضوع اجتماعی در مراحل بعدی اهمیت قرار دارند.

کارشناسان و صاحب‎نظرانی که در این مطالعه مورد پرسش قرار گرفتند اعتقاد دارند اثرات سلاح های کشتار جمعی بعد از شکست تلاش‌ها در کاهش و سازگاری تغییرات اقلیمی در جایگاه دوم قرار دارد هرچند احتمال این ریسک در ده سال آینده خیلی نیست.

در گزارش مجمع، توجه زیادی به حواشی مربوط به گسترش انقلاب صنعتی چهارم شده است. از یک سو، مشکلاتی نظیر چالش‎های امنیتی فن‎آوری‎های نوین برخاسته از انقلاب صنعتی چهارم، مخاطراتی فزاینده برای اقتصاد جهانی به‎همراه دارد و از سوی دیگر، این فن‎آوری‎ها، نوید بخش و گره‎گشا خواهند بود.

به زعم مجمع جهانی اقتصاد، موارد یادشده در گزارش، بزرگترین بحران‎های پیش روی اقتصاد جهان در آینده هستند. مجمع در این گزارش تأکید می‌کند که علیرغم وجود فرصت برای ذینفعان، به منظور فایق آمدن بر خطرهای پیش رو، پنجره فرصت‌ها در حال بسته شدن است و ضروری است تا جوامع انسانی با اتکای بر همکاری‌های چند جانبه، برای مقابله با این خطرات اقدام کنند.