درباره کتاب «طبقه و محیط زیست»
در روزگار ما اغلب کسانی که در فضای «طبقاتی» به واکاوی مسائل اقتصادی، اجتماعی یا محیط زیستی و نظایر آنها مبادرت میورزند و یا می‌کوشند تا از ابزار نظری «تحلیل طبقاتی» در فهم امور جهان بهره جویند، یا از معنای «طبقه» نامطلع هستند و یا آگاهانه، واژه «طبقه» را بهگونهای مغلطهآمیز به خدمت میی‌گیرند. در حقیقت کوشش می‌شود که درباره نابسامانی و عدم توافق درباره مضمون این مفاهیم سکوت اختیار شود.
تردیدی نیست که به تَبَعِ بروز این اختلال در مفاهمه و حضور این آشفتگی نظری در مقدمه – مشتمل بر آشفتگی در تعاریف و مضامین – همه دعاوی مطرح شده در مؤخره نیز ملغمه‌ای هجو و بی‌اعتبار مینماید. چرا که اگر تعاریف و تفاسیر موجود درباره معنای «طبقه» نابسامان باشد، همه گزاره‌های پسین و واپسین مدعیان طبقاتی درباره مفاهیمی نظیر «جنبش کارگری»، «پیکار طبقاتی»، «روز جهانی کارگر»، «بورژوازی ملی» یا «محیط زیست طبقاتی»، بر شالوده‌ای متزلزل بنا خواهند شد و یاریرسانِ تحلیلگران، در فهم امور جامعه نخواهند بود.
اگر پریشان‌احوالی در «نظریه طبقاتی» تنها به گفتگوهای عادی میان پژوهش‌گران علوم اجتماعی و اقتصادی محدود می‌شد، باکی نبود. اما در غالب موارد، این نظریه اجتماعی بی‌سامان، دستمایه عمل سیاسی می‌شود و تردیدی نیست که در این شرایط، بهره‌جویی آگاهانه از مفهوم مغلطه‌آمیزی مانند «طبقه»، تنها برای تهیج خلایق مفید خواهد بود تا صفوف هواداران را فشردهتر سازد و به عنوان ابزاری ایدئولوژیک، صَرفِ مطامع و سوءاستفاده سیاسی شود.
در «فصل نخست» این کتاب، مروری بر شکل‌گیری نظریه طبقاتی خواهیم داشت و همان‌جا نیز به واکاوی بحران‌های این نظریه خواهیم پرداخت. این فصل تصویری مقدماتی از زمینههای پیدایش نظریه طبقاتی، تعاریف پایه آن، دلایل ناکامی و افول آن و همچنین آرای مخالفان‌اش را عرضه می‌دارد.
در «فصل دوم»، وجوه معرفتشناسی و روششناسی نظریه‌های طبقاتی و به ویژه نظریه مارکس مورد کنکاش قرار گرفته است. این فصل حاوی زیربنایی‌ترین مفاهیم این مجموعه است و بنیانهای فلسفی علوم اجتماعی به طور عام و نظریه‌های طبقاتی به طور خاص، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. از آن‌جا که سخن گفتن از مفاهیم فلسفی، به میانجی مفاهیم متضاد خودشان، بر سهولت کار میافزاید، کوشش شده است تا در غالب بخش‌های این فصل، مفاهیم به صورت جفت‌های متضاد معرفی شوند: دوگانگی یا چندگانی روششناختی، دوگانگی یا چندگانی منطق، دو تلقی متضاد از انسان، دو فهم متفاوت از دانش، دو رویکرد متعارض از مضمون نظریه اجتماعی، دو طریقه مختلف در روشِ مطالعه علوم انسانی و دو نگاه گوناگون به حقوق و اخلاق.
برخلاف فصل اول که ارجاعاتی به یافته‌ها و شواهد تجربی دارد، فصل دوم، مبرای از فضای تجربه، باریک‌بینی در روش شناخت و امکان تحقق آن را در دستور کار خود قرار داده است.
ناکامی در کاربست نظریه‌های طبقاتی، برخی از متفکران چپ را به چاره‌جویی وا داشته است و از این رو، «فصل سوم» نیز به معرفی مساعی این گروه برای بازسازی نظریه طبقاتی اختصاص یافته است. مطالعه این آراء از اهمیت چندگانه‌ای برخودار است: نخست این‌که از زبان ایشان بشنویم و بدانیم که ناکارآمدی «نظریه طبقاتی» موضوعی جدی است، دیگر آنکه از تشتت آرای میان صاحب‌نظران چپ در باب طبقه و تحلیل طبقاتی مطلع شویم. افزون بر این، دریابیم که دیگر مفهوم مستنبط از طبقه یا طبقات اجتماعی در نزد متکلمان علوم انسانی، بر مفهوم مبرهن و یکتایی دلالت نمیکند.
در «فصل چهارم»، به سراغ دعاوی محیط زیستیِ طبقاتی خواهیم رفت و نمونه‌هایی از آنها را بررسی خواهیم کرد.
طی چند دهه اخیر، اثرات مخرب ناشی از انواع آلودگی‌ها در خاک، هوا، آب و جو زمین، به بحران‌های متعددی نظیر از بین رفتن تنوع زیستی، بحران تغییرات اقلیمی و به طور کلی تخریب محیط زیست، به شکل فزایندهای بدل به یکی از دغهدغههای جدی جامعه انسانی شده است. گزارش‌های پیاپی ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ مجمع جهانی اقتصاد دربارهی مهمترین مخاطرات آتی جوامع بشری، حکایت از آن دارد که «محیط زیست» چه از حیث احتمال وقوع و چه از منظر شدت اثرات تخریبی آن، در صدر مخاطرات جهان ما قرار دارد.
اما از سویی دیگر این اوضاع مستمسکی برای دستیابی به اهداف سیاسی نیز شده است و دعاوی «محیط زیستیِ طبقاتی»، یک نمونه از این موارد است. در فصل چهارم، برخی از این نمونه‌ها در قالب پرونده‌هایِ موضوعی بررسی شده است.
«فصل پنجم»، یک جمعبندی اجمالی از محتوای این کتاب در آن ارایه شده است و پایانی بر این کار پژوهشی است.
قدردان مهر بی‌پایان دکتر موسی غنی‌نژاد هستم که پس از دو نوبت مطالعه کتاب ، من را از راهنمایی‌هایی ارزشمند خود بهرهمند نمودند و مانند همیشه مشوق و راهنمایم بودند.
برای تهیه کتاب (۱) به وبسایت نشر آماره مراجعه کنید، (۲) یا از طریق واتساپ و یا (۳) تلگرام نشر آماره اقدام کنید. در هر سه روش، ارسال رایگان است:
۰۹۳۶۸۷۶۴۳۹۱
www.nashreamareh.ir
بخشی از برنامه جلسات کتاب‌خوانی پاییز ۱۴۰۰ به مطالعه و مروری بر این کتاب اختصاص یافت و فایل‌های صوتی زیر، مربوط به همخوانی این کتاب است.
جلسۀ اول:
جلسۀ دوم
جلسۀ سوم
+++
دسترسی در آپارات، یوتیوب و تلگرام
دسترسی به فایل صوتی جلسه اول (۱) در آپارات
دسترسی به فایل صوتی جلسه اول (۱) در یوتیوب
دسترسی به فایل صوتی جلسه اول (۱) در تلگرام
دسترسی به فایل صوتی جلسه دوم (۲) در آپارات
دسترسی به فایل صوتی جلسه دوم (۲) در یوتیوب
دسترسی به فایل صوتی جلسه دوم (۲) در تلگرام
دسترسی به فایل صوتی جلسه سوم (۳) در آپارات
دسترسی به فایل صوتی جلسه سوم (۳) در یوتیوب
دسترسی به فایل صوتی جلسه سوم (۳) در تلگرام
دسترسی به فایل صوتی جلسه چهارم (۴) در آپارات
دسترسی به فایل صوتی جلسه چهارم (۴) در یوتیوب
دسترسی به فایل صوتی جلسه چهارم (۴) در تلگرام
دسترسی به فایل صوتی جلسه پنجم (۵) در آپارات
دسترسی به فایل صوتی جلسه پنجم (۵) در یوتیوب
دسترسی به فایل صوتی جلسه پنجم (۵) در تلگرام
پژوهشگر
