کتاب

معرفی کتاب: اقتصاد سیاسی محیط زیست

شهرام اتفاقآذر ۴, ۱۳۹۸

۱ 942 خواندن این مطلب 8 دقیقه زمان میبرد

معرفی کتاب

اقتصاد سیاسی محیط زیست

نویسنده: شهــرام اتفـــاق
چاپ اول – آذر ۱۳۹۸
انتشارات پژواک کیوان

بخشی از پیشگفتار کتاب:

سفینه‏ زمین

گفت‎و‎گو درباره‎ اوضاع و احوال زیست‏ محیطی بر روی سیاره‏ی زمین، همواره تداعی‎کننده‎ آن شعر مشهور «برتولت برشت» است که گفته بود: «و آن‎که می خندد، هنوز خبر هولناک را نشنیده است».

به استناد پژوهش‎ها و تحقیقات انجام شده، دانش‎مندان تخمین می‎زنند که در مجموع با انتشار مقدار مشخصی دی‎اکسید کربن (یا سایر گازهای گل‎خانه‎ای معادل آن)، کره زمین به مرز گرمایشِ خطرناکی خواهد رسید. آن‎ها معتقد هستند که از پیش‌از انقلاب صنعتی تا کنون، بخشی از این مقدار دی‎اکسید کربن، منتشر شده‌است و متأثر از این میزان انتشار، سیاره‎ی زمین از زمان انقلاب صنعتی تا کنون، حدود ۱ درجه گرم‏تر شده‌است. دانش‌مندان هشدار داده‎اند که افزایش دمای کره‏ زمین بیش‌از ۲ درجه سانتی‎گراد، مخاطرات زیادی را برای نژاد انسان، و هزاران گونه‎ جانوری و گیاهی و اکوسیستم زمین در پی خواهد داشت. بنابراین اگر قرار باشد تا سقف افزایش گرمای ۲ درجه‎ای را رعایت کنیم، مجاز هستیم که از این به بعد، تنها مقدار محدود و معینی دی‎اکسید کربن منتشر کنیم.

اکنون با دو چالش مواجه هستیم: مشکل اول، کند بودن زمان خروج این گازها از جو است، به این معنا که حتا در صورت توقف انتشار دی‎اکسید کربن، مدت خروج (آن‎هایی که قبلاً منتشر شده‌بودند) از جو سیاره‎ زمین صدها تا هزاران سال طول می‎کشد و به ناگزیر ناچاریم تا پیش‌از بحرانی شدن اوضاع، تدبیری برای آن بیندیشیم. چالش بعدی ناشی از ادامه‎ روند انتشار است: با این ‌روند افزایش انتشار، تا چند سال دیگر به سقف مجاز ۲ درجه‏ گرما می‎رسیم. البته می‏توانیم که از سقف ۲ درجه‏ افزایش عبور کنیم، اما محتمل است تا سیاره‎ی زمین، دیگر همانند گذشته قابل سکونت نباشد !

ممکن است که با تکیه بر فن‎آوری‎های جدید، بحران انتشار کربن، چند ماه یا چند سال بعد به‏ کلی حل و فصل شود یا شاید این موضوع تغییر اقلیم آن‎طور که وانمود می‎شود جدی نباشد؛ هم‌چنین محتمل است این بحران، بیش‌از آن‌که تصور می‏کنیم حیات ما را بر روی سیاره‎ی زمین به خطر بیندازد، اما یک چیز مسلم است و آن ضرورت مقابله با افزایش و استمرار آسیب‎های وارده بر سفینه‎ی زمین است. صرف‎نظر از ماجرای‎ تغییر اقلیم، انواع و اقسام معضلات ریز و درشت زیست‎محیطی نظیر پسماند‎ها، دست‎کاری طبیعت، فرسایش و نظایر آن‌ها، سیاره‎ زمین را به‎عنوان تنها گزینه‎ی سکونت برای بشر تهدید می‌کنند، چنان‏چه در آگوست ۲۰۱۹ خبر رسید که از آسمان قطب شمال به‏ همراه برف، ذرات ریز پلاستیکی می‎بارد: «بیش از ده‎هزار ذره در هر لیتر !»

عوامل تخریب

اما کاهش انتشار گازهای گل‎خانه‌ای به عنوان یک نمونه جدی از تخریب‏ های زیست‏ محیطی، نیازمند تحولاتی جدی در مدیریت منابع انرژی، دگرگونی‎های عظیم در فن‎آوری یا روش‎های تولید محصولات صنعتی، و تغییراتی مهم در انواع و سطح تولید محصولات دامی و کشاورزی و نظایر آن‌هاست. وانگهی یک مفهوم نهفته در این تحولات، ضرورت تغییر در سبک زندگی بشر است. برخی از محصولات چندین برابر بیش‌از بقیه، منجر به انتشار کربن می‎شوند. سفرهای هوایی، موز، سیمان، گوشت گاو، سوخت‏های فسیلی از مصادیق پرکربن‎ها هستند و کاهش یا توقف در عرضه این دست کالاها نقش مهمی در کاهش انتشار ایفاء خواهد کرد.

رفاه اقتصادی و محیــط زیست

شکی نیست که پی‎آمدهای تحدید فعل و انفعالات اقتصادی به واسطه‎ی ممانعت از تخریب‎های زیست‏ محیطی بیش‎تر، عواقبی ناگوار در بر خواهند داشت و شرایط اشتغال، معاش و رفاه میلیاردها انسان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. آن‎چنان‎که به توصیف نیکلاس گریگوری منکیو:

مطمئناً هوای پاک و آب پاک ارزشمند است. اما این ارزش باید به هزینه‎ی فرصت مقایسه شود، به این معنا که ما برای به‏ دست‎آوردن آن‎ها (هوای پاک و آب پاک) چه چیزهایی را باید از دست بدهیم. حذف کامل آلودگی باعث از بین‎رفتن بسیاری از دست‎آوردهای پیشرفت‎های مربوط به فن‏آوری و محروم شدن از رفاه و لذت بیش‎تر زندگی می‎شود. مردمِ بسیار کمی دوست دارند تا برای حفاظت از محیط زیست و برخورداری از آب پاک و هوای پاک، از تغذیه‎ی سالم، بهداشت، و درمان مطلوب و سایر کالاهای ضروری محروم شوند.

البته در سال ۲۰۱۱ و در زمانِ نگارش این سطور توسط منکیو، برخورداری از تغذیه‎ سالم، بهداشت و سایر کالاهای ضروری، به‎موازات تخریب‎های بیش‏تر، هنوز ممکن بود؛ در‎حالی‏که با تداوم فزاینده‎ تخریب، محتمل است که همان موهبات نیز دیگر قابل حصول نباشند. اما آن‎چه‎که در مضمون سخن منکیو نهفته و پایدار است، مراقبت از توازن میان رفاه اقتصادی با کیفیت محیط زیست است.

بــازار و محیــط زیست

در یک نظام اقتصادی مبتنی بر بازار آزاد، افراد با داشتن حق مالکیت شخصی و برخورداری از حق مبادله‎ی آزاد، در تعقیب اهداف و منافع شخصی خودشان هستند و بسیاری از آن‌ها ممکن است که از وضعیت عوامل انتشار کربن با خبر نباشند یا در صورت اطلاع از این بحران، وقعی به آن ننهند و سبک زندگی مخرب خود را به روال معمول ادامه دهند و یا با آگاهی کامل، دیگران را در تحمل عوارض زیان‎بارِ مبادلات خود شریک کنند. چرا که:

مبادلات، گاهی عوارض جانبی به بار می‎آورند که احتمالاً برای طرف‎های سوم – آن‌هایی که اصلاً در این مبادلات شرکت نکرده‎اند- مضر است.

از سویی دیگر زمان تنگ است و ممکن است که تغییرات اقلیمی از آستانه‎ی غیرقابل برگشت عبور کند. پس چه باید کرد؟

به استناد آن‏چه سخن رفت، نظریه‏ های اقتصادی – سیاسی مختلف، با رویکردهایی گوناگون، پاسخ‏های متفاوتی را عرضه می‎دارند:

رویکردهای گروه اول) بر ضرورت برچیدن سازوکار بازار یا اِعمال محدودیت‎های شدید بر آن سخن می‎رانند یا بر لزوم مداخله‎ همه‎جانبه‎ دولت تأکید می‎ورزند: از پیشنهاد برقراری «نظام‏های اقتصادی برنامه ‏محور و برنامه ‏ریزی متمرکز» گرفته تا ضرورت «برنامه‏ ریزی جهانی برای کاهش رشد اقتصادی» را می‎توان در میان این گروه از طرح‏ها یافت.

رویکردهای گروه دوم) سطح متوسطی از دخالت دولت‎ها را در بازار ضروری دانسته‎اند؛ از جمله پیشنهادهای این گروه عبارت است از: کاربست روش‎های جدید «محاسبه‎ هزینه‎ی انتشار کربن» و تشدید «نظام مالیاتی آلودگی» مبتنی بر آن، اخذ «مالیات از ثروت‌مندان» به دلیل انتشار کربن بیش‌تر، «کاهش برون‎سپاری و خصوصی سازی و افزایش مالکیت و تصدی‎گری دولتی»، نمونه‏ هایی از این موارد است.

رویکردهای گروه سوم) «برخورد بسیار محتاطانه‏ تری نسبت به مداخله‎ دولت در بازار و تولید کالاهای عمومی» دارند و نسبت به هرگونه ساده‎انگاری درباره‎ خیرخواهی دولت‎ها و سیاست‏مدارن و سپردن منابع بیش‌تر به آنان، برای حل بحران‌های زیست‎محیطی هشدار می‏دهند. برخی از اعضای این گروه به «دولت چونان یک بنگاه اقتصادی» می‎نگرند که «مثأثر از منافع و تمایلات بازیگران درون خود» یا «گروه‎های فشار بیرون خود» است.

رویکردهای گروه چهارم) تــحقق اهـدافِ زیـست‎محیطی را در گــــرو «ایجاد یا اصلاح نهادها» می‎دانند. از این منظر، تحلیل یک موضوع زیست‏ محیطی، مستلزم اعتنا به «وضعیت نهادها» است. ولو این‎که ممکن است درباره‎ی چگونگی ایجاد، شکل‏ گیری و تحول این نهادها، اختلافاتی وجود داشته باشد، اما بر اهمیت و نقش آن‎ها در این الگوی نظری، تأکید می‎شود.

رویکردهای گروه پنجم) هر تحول مثبتی در محیط زیست را منوط به «افزایش آگاهی و احساس مسئولیت فردی» افراد در جامعه می‏دانند و مسئول اصلی مدیریت این بحران را هم‎چون هر مورد مشابه‎ دیگری، «جامعه‎ مدنی» و «تغییر رجحان‌های مبادله‎گران» می‏دانند. بر توانایی «انسان کنش‎گر» در فائق آمدن بر مشکلات، با تکیه بر «سازوکارِ بازار آزاد» تأکید دارد.

سـوءاستفـاده از بحران‌های زیست ‎محیطی‎

در ضمن، این اوضاع و احوال دست ‏مایه‎ عده‎ای برای دست‎یابی به اهداف سیاسی و مستمسکی برای مطامع اقتصادی عده‎ای دیگر شده ‌است. از یک‌سو، بحران‌های زیست‎محیطی و از جمله خطرِ تغییرات اقلیمی، همه‎ عرصه‏ های زندگی ما را تحت تأثیر قرار خواهد داد و به طور فزاینده‎ای آینده‎ی بشر را تهدید می‎کند؛ از سویی دیگر، وجود این بحران‌ها، این فرصت را فراهم ساخته است تا از آن‏ به عنوان دست‎آویزی برای کسب قدرت سیاسی یا تعقیب منافع اقتصادی استفاده شود؛ آن‎چنان‎که هنری هازلیت دراین‎باره تصریح می‎کند که:

اقتصاد بیش‌از هر دانش دیگری که انسان می‎شناسد، گرفتار پندارهای باطل است. این تصادفی نیست. سختی‎هایی که در ذات این رشته قرار دارند، در هرحال به اندازه‎ کافی بزرگ هستند، اما عاملی این سختی ها را در اقتصاد هزار برابر می‎کند که مثلاً در فیزیک، ریاضی یا پزشکی اهمیت چندانی ندارد. این عامل چیزی نیست جز توجه به منافع خودخواهانه.

از این‌رو، برخی از رویکردهای مورد توجه ما، با چنین پنداشت‎هایی در باب قدرت و منافع گروه‏های خاص به موضوعات جهان و از جمله محیط زیست می‌نگرند.

چرا اقتصاد سیاسی محیط زیست؟

هنگامی که درباره‎ی اخذ مالیات آلودگی هوا سخن می‎گوییم یا به موضوع اعطای یارانه‏ های انرژی می‎پردازیم، پا به عرصه‎ اقتصاد و سیاست گذاشته‎ایم و تردیدی نیست که توجه همه‎جانبه‎ به این مقولات، بدون وساطت مفاهیم سیاسی، و کم‎التفاتی به نقش آن در مناسبات اقتصادی امکان‏پذیر نیست. از این‌رو به نظر می‎رسد که تأملی دوباره در رویکردهای اقتصادی به محیط زیست و کنکاش درباره‎ جنبه‎های سیاسی آن در این ‌روزگار، بایستگی و جای‎گاهی فزون‎تر نسبت به گذشته یافته است.

از این‌رو، هدف من از نگارش این اثر، پرداختن به تمام جزییات و نظریه‏ های اقتصادی و سیاسی مرتبط به حوزه‎ی محیط زیست نبوده‌است، بلکه تنها کوشیده‎ام تا گزارشی اجمالی از مطالعات خودم، درباره‏ی پیوند نظری (تئوریک) میان مکاتب اقتصادی – سیاسی گوناگون با موضوع محیط زیست با تأکید بر تغییرات اقلیمی و بحران‌های پیش‎رو ارائه کنم.

دربــاره ایــن کتــاب

تاکید این نگاشته، معرفی ابزارهایی است که ممکن است ما را قادر سازد تا به ارزیابی رویکردهای گوناگون اقتصادی و سیاسی درباره‎ یک پدیده‎ واحد مانند محیط زیست بپردازیم؛ ولو این‏که انسان، با تکیه بر دانش و فن‎آوری خود، از مخمصه تغییرات اقلیمی نجات یابد یا رد پای عوامل غیرانسانی دیگری را هم در پس آن بیابد، تا زمانی که از منابع طبیعی در تولید کالاها و خدمات بهره می‌جوییم، نه می‎توان معضلات محیط زیستی را پایان‎یافته تلقی کرد و نه محدودیت‎های منابع طبیعی به این زودی خاتمه خواهند یافت.

افزون بر این، «محیط زیست» می‎تواند بهانه‎ای باشد تا فضایی برای هم‏آوردی و رویارویی نظریه‎ها داشته باشیم و شیوه‎ی آنان را در تحلیل مسائل محک بزنیم.

بی‎تردید استناد به مفاهیم سیاسی یادشده، خود مستلزم ایجاد نوعی هم‌زبانی بود و برای تحقق این هم‌زبانی، کوشیدم تا در نخستین فصل، مروری اجمالی بر روند تکوین این مفاهیم و نیم ‏نگاهی به بنیان‌های فلسفی آن داشته باشم تا از ره‏گذر این ایضاح، انتقال معانی در فصول بعدی ساده ‏تر شود. سپس کوشیده‏ام که با تأکید بر جنبه‎های محیط زیستی، به بررسی بسیار مختصرِ آرای سوسیالیسم مبتنی بر مارکسیسم سنتی، سوسیالیسم و شبه‎سوسیالیسم معاصر، اقتصاد جریان اصلی، نظریه‎ی انتخاب عمومی، نظریه‎های مبتنی برکیفیت زیست و شاخص رفاه، نظریات برخی از نهادگرایان، دیدگاه‏های مبتنی بر ناسیونالیسم و نگرش مبتنی بر مکتب اتریش بپردازم و سرنخ‎هایی را درباره‎ی تفاوت‎های آن‎ها در برخورد با موضوع، عرضه بدارم. نظریه‏ پردازان و صاحب‏نظران دیگری هم هستند که در طبقه‏ بندی پیش‎گفته جا نمی‎شوند یا در میانه‏ چند نظریه‎ جای می‎گیرند، اما بررسی نظریات آن‌ها حائز اهمیت بوده است و من به معرفی کوتاه اندیشه‏ های ایشان پرداخته‎ام.

محیط زیست، یک دانش میان‏ رشته‎ای است و متخصصان گوناگونی اعم از بوم‎شناسان، زیست‎شناسان، فیزیک‎دانان، شیمی‎دانان، اقتصاددانان، سیاست‎دانان، اقلیم ‏شناسان، کارشناسان رایانه، خبرگان حوزه‎ نفت، گاز، انرژی‎های تجدیدپذیر و نظایر آن با این مقوله سر و کار دارند. بسیار محتمل است که برخی توضیحات ارائه شده درباره مفاهیم پایه در متن این کتاب، برای برخی مخاطبانِ اهل فن، زیاده‎گوییِ نویسنده محسوب شود و کسالت‏ بار به نظر بیاید. شرح راجع به جزئیات فلرینگ برای یک کارشناس حوزه نفت و گاز همان‎قدر پیش‎ پا ‎افتاده و روده‎درازی محسوب می‎شود که تشریح بودجه بهینه و بودجه‏ مازاد صفر برای یک اقتصاددان. اما کنار هم قرار گرفتن مطالبی از حوزه‎های تخصصی گوناگون، امر مهمِ «اندازه نگه‏داشتن» را در توضیح مطالب، برای نویسنده‎ متوسطی چون من دشوار می‏کند.

برای اجتناب از عرضه مطالب تکراری برای مخاطبان تخصصی، یا برای رهایی خوانندگانی که مفاهیم پیچیده‎ ریاضی به کارشان نمی‎آید، اغلب متون این‏چنینی در پیوست‎های هر فصل قرار داده شده‌است تا خواننده‎ی کتاب از حق انتخاب بیش‌تری برخوردار باشد و در صورت تمایل، از مطالعه آن‎ها پرهیز کند و با پشت سر گذاشتن آن، ادامه‎ نوشته را پی‎بگیرد.

امیدوارم تا حاصلِ این کار، ارائه‏ یک تصویر کلی از تنوع نظریه‏ های اقتصادی مرتبط با محیط زیست و تفاوت‎های آنان به مخاطبان باشد.