معمولا فردریش فون ویزر را در کنار کارل منگر و اویگن فون بوم باورک، یکی از سه بنیانگذار مکتب اقتصادی اتریشی می دانند، مکتبی که در فاصله میان سال های ۱۸۷۰ و ۱۹۲۰ شکل گرفت. ویزر در سال ۱۹۰۳ پس از بازنشستگی کارل منگر، جانشین او در دانشگاه وین شد. گرچه هم بوم باورک و هم ویزر متاثر از اندیشه های منگر بودند اما هیچکدام از شاگردان وی نبودند و از نظر سنی کم و بیش به یک نسل تعلق داشتند. کارل منگر در مقام بنیانگذار اصلی و اولیه این مکتب فکری، در واقع یکی از سه اقتصاددانی به حساب می آید که تقریبا به طور همزمان به کشف تحلیل مطلوبیت نهایی نایل آمدند، کشفی که نظریه ارزش اقتصاد کلاسیک را دگرگون کرد و بر اساس آن اقتصاد نئوکلاسیک بنیان نهاده شد. اما تحلیل منگر از همان آغاز متفاوت از تحلیل های لئون والراس و ویلیام استانلی جونس بود؛ و در واقع، آنچه بعد تر موجب تمایز مکتب اتریشی از مکتب نئوکلاسیک شد به همین مساله بر می گردد. منگر بر ماهیت ذهنی ارزش در تصمیم گیری فردی تاکید داشت. برای وی محاسبه اقتصادی ناظر بر وسائل کمیاب برای برآورده کردن اهداف فردی دارای بالاترین ارزش است. عمل انتخاب بر اساس ارزیابی های فرد صورت می گیرد، فرایند باز و بدون پایانی که دائما با کشف اهداف جدید و یادگیریِ کارآمدترین شیوه برای استفاده از وسائل در دسترس به منظور برآورده کردن این اهداف در معرض تغییر است. درست است که منگر همانند دو کاشف دیگر مفهوم مطلوبیت نهایی، ارزش و نهایتا قیمت بازار را با چنین مفهومی توضیح می دهد اما برخلاف آنها معتقد به رفتار استاندارد مبتنی بر روانشناسی نوع انسانی نیست. بنابراین، بر خلاف تصور جونس و والراس، توضیح یا پیش بینی کنش انسان ها در دنیای واقعی را بر اساس مدل سازی ریاضی امکان پذیر نمی داند. از سوبژکتیویسم فلسفی منگر تفسیر متفاوتی از سوی برخی از پیروانش از جمله ویزر ارائه می شود و به رویکرد روانشناختی در علم اقتصاد دامن میزند. در هر صورت ویزر به رغم اهمیتی که در تصریح و ترویج برخی مفاهیم کلیدی اقتصاد مدرن دارد، به لحاظ روش شناختی رویکرد سازگار و منسجمی ندارد و این موجب شده که برخی از نمایندگان برجسته مکتب اتریشی مانند رتبارد، به طعنه او را پیشگام تفکر کینزی نزد اتریشی ها بنامد! اما واقعیت این است که برخی بینش ها و مفاهیم مطرح شده از سوی ویزر، همان گونه که جلوتر خواهیم دید، الهام بخش دیدگاه های مهم اقتصاد مدرن و نیز برخی نظریات شاخص مکتب اتریشی در سال های بعد خواهد بود.
ویزر در دو سال آخر جنگ جهانی اول وزیر تجارت بود و پس از آن در سال ۱۹۱۹ به پست دانشگاهی خود در دانشگاه وین بازگشت و آنجا تا سال ۱۹۲۲ که بازنشسته شد تدریس کرد. در این سالهای پس از جنگ بود که فردریش فون هایک در دانشگاه وین دانشجوی ویزر شد و نخستین درس های علم اقتصاد را از او آموخت. هایک از بسیاری جهات خود را مدیون ویزر میدانست و همیشه از او به نیکی یاد میکرد. ویزر در واقع معرف هایک به لودویگ فون میزس برای پیدا کردن کار پس از فارغ التحصیلی از دانشگاه بود. درست است که آشنایی هایک با میزس تاثیر مهمی بر مسیر فکری بعدی وی گذاشت اما الهام بخش یکی از مهم ترین نظریات هایک در خصوص نقش مکانیسم قیمت ها در اقتصاد، استاد نخستین او ویزر بود. ویزر در کتاب ارزش طبیعی (۱۸۸۹/۱۸۹۳) بر نقش اطلاع رسانی قیمت ها در بازار تاکید داشت. این فکر را می توان الهام بخش میزس در بحث درباره سوسیالیسم و نا ممکن بودن محاسبه عقلانی به دلیل فقدان مالکیت خصوصی بر ابزار تولید و در نتیجه بازار برای کالاهای سرمایه ای دانست. بعدتر هایک نظریه میزس را در این خصوص بسط میدهد و بر اهمیت بنیادی کارکرد مکانیسم قیمت ها در بازار به عنوان نظام اطلاع رسانی کارآمد تاکید می گذارد. اما داوری میزس در باره نظریات اقتصادی ویزر، به رغم اینکه او را دانشمندی درستکار و بسیار فرهیخته میداند، بیشتر انتقادی است. به عقیده میزس او بسیار خوش شانس بود که قبل از دیگران با آثار منگر آشنا شد و باید قدر شناس او بود که به اهمیت اندیشه وی پی برد و آنرا ترویج داد. از نظر میزس، کار ویزر دستاوردهایی از برخی جنبه ها به علم اقتصاد به همراه داشت اما کار او در مجموع لطمه هایی به علم اقتصاد زد که شاید بیش از دستاوردهایش بود. به عقیده میزس، او هرگز هسته اصلی سوبژکتیویسم منگر را به درستی نفهمید و این موجب شد اشتباهات تاسفباری به ویژه در خصوص محاسبه ارزش مرتکب شود به طوری که شاید او را نتوان عضوی از مکتب اتریشی به حساب آورد. (میزس، ۲۷-۲۸) آنچه میزس بعدتر انجام داد در واقع بسط نشریه ارزش ذهنی و تدوین آن در قالب پراگزولوژی بود به صورتی که هم از تفسیر روانشناختی از نظریه ارزش ذهنی جلوگیری کند و هم علم اقتصاد را از درغلطیدن در دامن رویکرد پوزیتیویستی در امان دارد.
به هر حال، صرفنظر از هر گونه داوری درباره جایگاه ویزر میان مکتب های اقتصادی، نباید نقش برجسته وی را در خصوص تصریح و تشریح دو مفهوم کلیدی اقتصاد مدرن یعنی کارکرد اطلاع رسانی نظام بازار، از یک سو، و مفهوم هزینه فرصت، از سوی دیگر، نادیده گرفت. نظریه بسیار مهم هایک در خصوص بازار به عنوان اسلوب اکتشاف در حقیقت ریشه در بینش اولیه استاد خود، ویزر، درباره نقش اطلاع رسانی مکانیسم قیمت ها دارد. اما مفهوم هزینه فرصت که ویزر آنرا تحت عنوان هزینه بدیل مطرح کرد، یکی از مفاهیم پایه ای اقتصاد مدرن، اعم از جریان اصلی یا غیر آن است، گرچه جایگاه و نحوه استفاده از این مفهوم متفاوت است. در جریان اصلی علم اقتصاد هزینه فرصت اغلب تعریف چندان روشنی ندارد یعنی در عین حال که در سطح فردی در مباحث اقتصاد خرد مفهومی ذهنی به حساب می آید، در همان حال مفهومی بینالاذهانی، عینی و قابل اندازه گیری هم معرفی می شود. اما نزد اتریشی ها هزینه اساسا مفهومی ذهنی به معنی هزینه فرصت فردی است. گرچه هر عامل اقتصادی میتواند برای خود برحسب قیمت های بازار هزینه فرصت را به صورت پولی محاسبه کند اما چنین کاری، همانطور که میزس تاکید دارد، متفاوت از اندازه گیری بین الاذهانیِ رایج در علوم طبیعی به ویژه فیزیک است.
همچنان که پیش از این اشاره شد یکی از ویژگی های اندیشه اقتصادی ویزر تفسیر روان شناختی او از رویکرد سوبژکتیویستی منگر است. آنچه امروزه اقتصاد رفتاری نامیده می شود در واقع به نوعی به معنی نوزایش اقتصاد روانشناختی است، گرچه از جهت نوع روانشناسی و روش های روانشناختی مورد استفاده، از آنچه در گذشته بوده متمایز است. در هر صورت این سخن که اقتصاد ارتباط نزدیکی با روانشناسی دارد سخن جدیدی نیست. (ریزو، ۳۶۴) همانگونه که «ماریو ریزو» تاکید دارد حکایت اقتصاد نئوکلاسیک در بیش از یک قرن اخیر حکایت «گریز از روانشناسی» بوده است که ظاهرا با کتاب «ماهیت و ذات تئوری اقتصادی» جوزف شومپیتر جوان در سال ۱۹۰۸ آغاز میشود. هدف از این گریز در واقع تبدیل علم اقتصاد به نوعی علم عینی یا پوزیتیو مانند علم فیزیک است که موضوع آن عینیاتی مستقل از ذهن است. شومپیتر در این کتاب میگوید تئوری اقتصادی باید صرفا از نتایج کنش های عینی افراد یعنی قیمت ها و مقادیر و تحولات آنها آغاز کند، و نیازی به اندیشه ورزی درباره ریشه های رفتار اقتصادی به لحاظ شخصی (ذهنی) یا روانشناختی نیست. البته باید توجه کرد که این رویکرد شومپیتر ناظر بر تئوری استاتیک اقتصادی است و گرنه تئوری تحول اقتصادی وی مستلزم در نظر گرفتن نقش آنترپرنر، نهادها و عوامل روانشناختی است.
اقتصاد رفتاری کنونی را می توان عکس العملی در برابر جریان اصلی اقتصاد نئوکلاسیک دانست که یا در صدد محو کامل نقش ذهن در اقتصاد بوده، مانند پروژه اولیه ساموئلسن در خصوص رجحان آشکار، و یا به نقش صرفا ابزاری (پیش گویانه) برای مدلول های به ظاهر ذهنی تکیه کرده، مانند رجحان ها و باورها در تئوری استاندارد معاصر. (ریزو، ۳۶۵) گرچه نقادی طرفداران اقتصاد رفتاری از فرض های مربوط به عقلانیت در تئوری نئوکلاسیک موجه به نظر می رسد اما باید توجه داشت که این نقادی در چارچوب همان پارادایم صورت می گیرد و ناگزیر نمی تواند از محدودیت های آن فراتر رود. اما اگر از منظر اقتصاد اتریشی به موضوع بنگریم مساله این است که باید یافته های مشروح روانشناسی تجربی یا رفتاری را از بحث اساسی تر ناظر بر تئوری اقتصادی وابسته به ذهن (سوبژکتیویسم در علم اقتصاد) متمایز کنیم. پس از آن است که می توانیم درباره جایگاه یافته های خاص روانشناسی به داوری بپردازیم: آیا این یافته ها بنیاد تئوری اقتصادی را تحت تاثیر قرار می دهند یا صرفا نقشی در سطح کاربردها دارند؟ پاسخ به این دو پرسش میتواند روشن کند که آیا ساختار تقریبا دائمی اقتصاد مدرن (آکسیوم ها) نیاز به تغییر دارد، یا اینکه با تعدیل هایی در همان ساختار می توان انواع متفاوت پدیدارهای مطرح شده در حوزه های خاص را توضیح داد. (ریزو، ۳۶۶) مدعای اصلی و مهم ریزو این است که اقتصاد نئوکلاسیک که بر مبنای نظریه مارژینالیستی ارزش شکل گرفت، با تکیه بر نوعی رفتارگرایی استاندارد مبتنی بر عقلانیت، تلاش کرد علم اقتصاد را از هرگونه رویکرد سوبژکتیویستی یا به اصطلاح وی «اقتصاد وابسته به ذهن» که ویژگی اصلی و متمایز مکتب اتریشی است جدا کند. اکنون اقتصاد رفتاری با تکیه بر آزمون های تجربی روانشناختی، منتقد فرض عقلانیت استاندارد در رفتار عامل اقتصادی شده است. حال پرسش نظری مهم این است که این موضع انتقادی تا کجا میتواند پیش برود؟ آیا این نقادی کل بنیاد نظری اقتصاد نئوکلاسیک را دگرگون میکند یا صرفا در صدد اصلاحاتی در کاربردهای آن است؟ به نظر می رسد برای پاسخ منطقی به این پرسش ها باید به ریشه ها بازگشت یعنی آنجا که موضوع مورد مطالعه علم اقتصاد مطرح می شود. اینجاست که ریزو طرح دوباره نظریات فردریش فون ویزر را لازم میداند.
ویزر در سال ۱۸۹۱در پاسخ به اتهامات طرفداران مکتب تاریخی مبنی بر اینکه نظریه اقتصادی اتریشی ها اندیشه ورزی صرف و بریده از واقعیات تجربی است می گوید «اتریشی ها کاملا تجربه گرا هستند». او در این رساله بین «ارزش مبادله ای عینی» (قیمتهای نسبی) و «ارزش ذهنی» تمایز قائل می شود و می گوید اولی مربوط به روابط میان کالاها است در حالیکه دومی مربوط به روابط میان کالاها و ارزش گذاری انسانها است. به عقیده ویزر تئوری باید هر دو پدیده را بررسی کند. از نظر ویزر نمی توان از ارزش های ذهنی غفلت کرد، «به این دلیل که در این صورت همه تصمیمات فردی غیر قابل توضیح خواهد بود، مثلا حتی نمی توان توضیح داد چرا کسی خرید می کند. از آنجا که از نظر استانداردهای عینی محصولات و قیمت ها ارزش یکسانی دارند؛ از جهت استانداردهای عینی ما همیشه چیزهای برابری را مبادله می کنیم، کاری که برای آن هیچ انگیزه ای متصور نیست» (ویزر، ۱۸۹۱) منظور ویزر این است اگر ارزش گذاری ذهنی مبادله کنندگان را در نظر نگیریم و صرفا بر قیمت های عینی موجود در بازار تاکید کنیم، توضیح انجام مبادلات تجاری در بازار غیر ممکن خواهد بود. کالایی که به قیمت یکسانی در بازار خرید و فروش میشود در واقعیت امر ارزش یکسانی برای خریدار و فروشنده ندارد چرا که در این صورت اصلا انگیزه ای برای مبادله وجود نمیداشت. علم اقتصاد مطالعه پدیدارهای مستقل از ذهن انسان و ارزشگذاری ذهنی انسانها نیست. جریان پوزیتیویستی غالب بر تئوری استاندارد نئوکلاسیک به منظور شبیه کردن هرچه بیشتر علم اقتصاد به علوم طبیعی به ویژه فیزیک، تلاش ورزید با «گریز از روانشناسی»، علمی مستقل از ذهن به وجود آورد اما در این امر موفق نشد. ظهور دوباره «اقتصاد رفتاری» نشانه این عدم موفقیت است، گرچه برخی از طرفداران این گرایش «جدید» آنرا موفقیتی در چارچوب جریان اصلی علم اقتصاد و تاکیدی بر رویکرد پوزیتیویستی تلقی می کنند که علم اقتصاد را وارد عرصه آزمون تجربی جدیدی همانند سایر علوم طبیعی کرده است. اما همانگونه که پیش از این اشاره شد، وابستگی علم اقتصاد به ذهن یا سوبژکتیویسم در این علم نه تنها منحصرا به روانشناسی یا علم رفتاری مربوط نمی شود بلکه اتفاقا تعبیر روانشناختی از نقش ذهن در اقتصاد یا دقیقتر بگوییم تفسیر روانشناختی از نظریه ارزش ذهنی که خود ویزر هم در آن بی تاثیر نبود، جریان نئوکلاسیک یا جریان اصلی علم اقتصاد را به مسیر نادرستی سوق داد که نتیجه آن تناقض میان فرض اولیه و بنیادی آزادی انتخاب فردی، از یک سو، و تفسیر مضیق آن در اقتصاد خرد در چارچوب عقلانیت ابزاری ناظر بر رجحان های «انسان اقتصادی»، از سوی دیگر است. به سخن دیگر، انسان در فرض اولیه دارای آزادی انتخاب است اما وقتی رفتار او در بازار بررسی میشود او «باید» مطابق عقلانیت ابزاری استاندارد نئوکلاسیک یعنی حداکثر کردن مطلوبیت و سود عمل کند. موضوع علم اقتصاد انتخاب آزادانه انسان ها درروابط مبادله ای است. در انتخاب آزادانه یا کنش هدفمند انسان ها، ذهن نقش تعیین کننده ای دارد به طوری که ریزو از آن به «اقتصاد وابسته به ذهن» تعبیر میکند. رفتار انسان بر خلاف حیوانات صرفا غریزی و واکنشی نیست بلکه بخش بزرگی از آن کُنش هدفمندی است که از سوی ذهن مختار انسان و تحت تاثیر عقاید، سلایق و تمایلات فردی کاملا متفاوت و شخصی هدایت میشود. البته همه رفتارهای انسان هدفمند و کنشگرانه نیست، رفتار واکنشی و غریزی نیز از انسانها سر میزند که مطالعه آن میتواند موضوع مباحث روانشناختی، جامعه شناختی و البته اقتصادی نیز قرار گیرد. در این صورت ما با مطالعاتی چند رشته ای یا میان رشته ای مانند جامعه شناسی اقتصادی یا روانشناسی اقتصادی سر و کار داریم که اقتصاد رفتاری نیز در این چارچوب تعریف می شود. بازگشت به آثار و نوشته های مختلف ویزر از این جهت اهمیت دارد که او از مباحث صرفا اقتصادی مانند قیمت طبیعی آغاز کرد و سپس به مباحث میان رشته ای مربوط به اقتصاد و روانشناسی، جامعه شناسی و حقوق نیز کشیده شد. ویزر دستاوردهای مهمی داشت اما مسیری که طی کرد بدون اشتباه هم نبود. همچنان که میزس می گفت او تمام الزامات و نتایج لازم را از نظریه ذهنی ارزش در نظر نگرفت و تعبیر صرفا روانشناختی و نه کنشگرانه از آن به دست داد. علاقه مندان به اقتصاد رفتاری می توانند درس های مهمی از آثار ویزر بیاموزند اما به نظر نمی رسد آنها آمادگی و تمایلی در این جهت داشته باشند چراکه شواهد نشان می دهد آنها به شدت تخته بند آموزه های پوزیتیویستی جریان اصلی علم اقتصاد باشند.
منابع:
- Mises, Ludwig,von(2009), Memmoirs,Ludwig von Mises Institut.
- Rizzo, Mario, J.(2015),The Problem of Rationality,in The Oxford Handbook of Austrian Economics.
- Wieser, Friedrich von(1893), Natural Value, London: Macmillan.
اقتصاددان
خیلی لذت بردم عالی بود
اگر گروه بمورنگ همت کرده و در غالب یک تایم لاین یا یک اینفوگرافی این مقاله را به تصویر در آورند بسیار ذیقیمت خواهد بود ودر فضای آموزشی ومجازی کشور برای اهل فن بسیار پرجاذبه
ممنون از پیشنهاد خوبتون سعی می کنیم این کار را انجام دهیم